Источник - "Masal" ("Мэшэл") 1/1999

АДУ-нун диссертанты H.A.Кэлбиjев
ЛДУ-нун макистранты Н. Г. Aлиjев

    Лэнкэран белкаси ез фауна вэ флоасына кера дунjада eзунэ мэхсус jep тутур. Белкэнин тэбии чографи шэраити Aзapбajджaнын дикeр бэлкэларин табии чографи шэраитиндэн даhа чох мунитлиjина кера кэскин сурэтдэ фэрглэнир. Талышын бузлашма деврунэ мэ'руз галмаан кез охшаjан мешaлари, дагы золагы, мирвари кезлу сэрин булаглары меjвали баглары табиатин бу зонаjа олан кезал hэдиjjэсидир. Талыш дагларынын Каjнозоj ерасынын Палеокен деврунда ташаккул тапмасы бурада инсанларын еркэн деврэрдэн jашамасына шараит jаратмышдыр. (Бах: Умуми вэ тарихи кеолокиjа Б. 1981, ceh. 364).
     Белэ ки, Лэнкэран зонасында инсанларын еркан деврлэрдэ jашамасы узун деврлэр мубаhисали вэ гапалы галмышдыр. Наhajaт, орта Тунч деврундан (е. а. 1350-е. э, 800-700) дэ инсанларын Лэнкэран белкэсиндэ jашамасыны субут едан дэлил, XIX эсрин сонларында Жак Де Морганын Талыш дагларында апардыгы кэшфиjjат характерли газынтылары олмушдур. Жак Морган бурада 300-э гэдэр даш гуту габир ачмыш, тапылмыш мадди-мэдэниjjэт aшjaларынын нэфислэрини Сен-Жермен (Франса) музеjинэ кендэрмишдир. Сонрадан бунларын эсасында субут еда билмишдир ки, Талыш мэдэниjjэти (хусусилэ аилэ вэ ниkah баглыпыгы) дунjа мэдэниjjэти бахымындан даhа сэчиjjэвидир. Бела ки, Талыш мадди-мэдэниjjэт нумунэлэри езунэмэхсуслуг е'тибары ила орижинал характер дашымышдыр. Сонракы тэдгигатларын нэтичэсиндэ аjдын олмушдур ки, Талыш зонасында инсанларын илк дэфэ мэскунлашмасы орта тунч деврундэн jox, Палеонит деврундэн башланыр. Эслиндэ Жак де Морганын сэhви онда иди ки, о, ез тадгигатынын нэтичэсинэ эсасланараг Азэрбаjчан эразисиндэ илк инсанларын тунч деврундэ, миграсиja joлy илэ мэскунлашмасыны ирали сурду. (Бах: Оусиф Сафаров, Гадим Азэрбаочан! На билирик. Б. , 1989, cah. 9). Бела ки, Морганын фикрини инкар едан ан беоук далил 1968-чи ил Азых магарасынын кашфи олмушдур. Талыш дагларында 1985-чи ил гызынтылары Морганын субутуну бир даhа инкар еда билди. Газынты иши археолог Э.Чaфаровун раhбарлиjи ила Зуванд чajынын сол саhилинда, Талыш силсиласиндэ - Бузеjир (Быззэj) масарасында апарылмышдыр. Магара даниз сэвиjjасиндан 1600 м jуксакликда jерлашир. Бузjир (Быззаj) магарасы Лерик раjoнун Бузеjир кандиндэн 1. 5 км шм. Ш. Истигаматинда Зуванд чаjын сол саhилинда Талыш дагларынын jуксэк зирвесинда jерлашир. Магара канд аhалисинин дилинда "Hалигави коч" (Далик агызлы магара), hабелэ "Табланонч", "Тэбланонч" (Тевла jepи) - адланыр. Marapaja кириши олан даликдэндир. Далиjин (оjугун) hундурлуjу 10 м, ени 15 метрдир. Бузеjир магарасынын узунлугу 12 м, ени 5-6 м, hундурлуhу (торпаг чэкунтусундан) 2, 5 метрдир. Геjд едак ки, Магаранын узу шимали-шэрга олдугундан hамиша исти олур. Магарада 1985-чи ил газынтылары диггат марказиндан узаглашмамышдыр. Она кера да 1990-чы илин hаhында jенидвн археолог Э.Чафаровун раhбэрлиhи илэ археоложи газынты иши апарылды. Газынты иши учун магаранын кирачаhини сечдилар. Газынты торпаг чекунтусу тамизланандэн сонра 3м hачминда апарылды. Газынты ишинда хусуси бычаглардан, тамизлэhичи, алатлардан истифада олунурду. Сантиметрларла кэсилан торпаг лаjларыны диггатла joхладыгдан сонра торпагы баjыра атыр ва jенидан jохпаjырдыг. Душэрканин чекунтуларинда 6 табага геjда алынды I ва II тэбагаларда апарылан археоложи тадгигатлар заманы орта эсрлэр Тунч вэ неолеит деврунэ аид илк габ гырыглары ашкар олунду, III тэбэгэдэн сумук галыглары вэ даш мэ'мулаты ашкар олунмага башлады. IV, V вэ VI тэбэгэлэрдэн овланмыш hejвaн сумуклэри вэ даш мэ'мулаты геjдэ алынды. Бузеjир магарасында апарылан археоложи гызынтылар заманы тапылан даш мэ'мулатынын техники вэ тиположи хусусиjjэтлэринэ эсасэн эмэк алэтлэринин Mycтje мэдэниjjэти деврундэ hазырландыгыны сеjлэмэк олар. (Бах: Эсэдулла Чэфэров. Инсанлыгын сэhэри Б, 1994, сэh. 55)
     Бузеjир магарасында апарылан археоложи газынтыларын нэтичэси субут етди ки, магара сакинлэри овланмыш hejвaн сумуклэриндэн кениш истифадэ етмэсилэ эмэк бачарыгларыны артырмышлар. Бурада jaшajaн магара сакинлэри фикримизчэ jаjда jахынлыгда олан "Hынигэдэ", "Hишкэдэрэ" ("Гуру чaj", "Гуру дэрэ") деjилэн jердэ мэскунлашмыш, гышда Marapaja кечмушлэр.
     Газынты заманы магарада нуклеус (обсидиан) hазырлашмыш вэ гэлпэлэнмиш микролитлэрэ дэ раст кэлмэк олурду. Бурада hэмчинин газынты заманы магара сакинлэринин оддан истифадэ етмэсини субут едэн очаг jepлэринэ вэ очаг дашларынын арасында гэлпэлэнмиш даш алэтлэрэ раст кэлмэк олурду. Ону да геjд едэк ки, магаранын киpэчэjиндэ, саг тэрэфдэ ири raja дашлары дузулмушдур. Бу дашларын бypaja кэтирилмэси даhа мараглы бир фактдыр. Дашлар магарадан чыхарылыбмы, joxca кэнардан кэтирилибми? Бунлары наjа керэ улу бабаларымыз мэhз магаранын кирэчэjиндэ саг тэрэфдэ гоjмушлар. Фикримизчэ бу дашларын бypaja дузулушу ики аспектдэн ибарэтдир.
  1. Дашлар магаранын ичэрисиндэн чыхарылараг, кенишлэнмэ мэгсэди дашымышдыр
  2. Дашлар магарада jaшajaн инсанлары cojyгдaн, вэhши hejвaнлapдaн горумагдан етру истифадэ олунмушдур.
  Белэликлэ, 1990-чы ил археоложи газынтыларын нэтичэси субут етди ки, Бузеjup магарасы Лэнкэран белкэсиндэ Полеолит деврунэ аид тапылмыш илк гэдим инсан душэркэсидир. Jeни тапынты бизэ Палеолит девру адамларынын hэлэ 60-80 мин ил бундан эввэл бурада jaшaдыглapыны сеjлэмэjэ эсас верир. Бу тапынтылар hэлэлик тарихи мэлуматлардыр вэ кэлэчэкдэ апарылачаг археоложи тэдгигат ишлэри даhа jени елми материалларын ашкар олунмасына сэбэб олачагдыр. Фикримизчэ Гафгаз дагларынын давамы олан Талыш даглары Азых магарасы илэ Бyзejиp магарасы арасында олан баглылыгын эсасында дура билэр. Азых магарасы илэ Бyзejиp магарасы ejни деврдэ, jaxyд еjни деврэ аид олан магара сакинлэри тэрэфиндэн мэскунлашдырылмышдыр.  
    Белэликлэ, Aзеpбajчaн республикасынын ajрылмаз hиссэси олан чэнуб белкэсинин даг вэ аран (дузэн) jерлэриндэ jeни археоложи тэдгигат иши апарыларса, даhа мараглы вэ тарихи кечмишимизи субут едэн фактлар ашкарланар. Бу hэм тарихи кечмишимизи бизэ ejpэдэчэк, hэм дэ Азэрбajчан тарихини бир даhа зэнкинлэшдирэчэкдир.

Страница создана и поддерживается талышом Абасовым Эльданизом Гурбат оглы. / Sahifa nyvyshdakas Abasov Eldaniz Gurbat ogly.